بکارگیری نغمه‌های موسیقی کتولی در سریال تلویزیونی پایتخت نشان می‌دهد چه ملودی‌ها و قطعات بکر و پرطراوتی در گوشه‌گوشه موسیقی نواحی ایران نهفته است و تنها اندکی همت و پشتکار و خلاقیت می‌خواهد تا این ظرفیت های پنهان مانده در موسیقی ایران را معرفی کرد.

موسیقی به کار گرفته شده در این فیلم به کارگردانی سیروس مقدم که ایام عید از شبکه اول پخش می شود، تاحدی توانسته غنای موسیقی اصیل کتولی را به هموطنان معرفی کند.

بیت ها و یا نغمه های کتولی که در قالب “دوبیتی” بدون چار چوب ادبی خاصی در محافل و مجالس خوانده می شود، بین عموم اهالی این منطقه محبوبیت و جذابیتی والا داشته و با همه کمیت و کیفیتی که در برگیرنده آن است، بخشی از ویژگیهای فرهنگی این منطقه را شکل می بخشد.
این بیتها اشعاری هستند که نسل به نسل یا از زمزمه های یک چوپان با گله اش اقتباس شده و یا غصه ها و درد و دلهای عامیانه مردمان این دیار است و یا اینکه بطریقی از گویش دیگر به کتولی برگردانده شده است.

این اشعار در بابهای مختلف مذهبی غم و غصه، عاشقی، پند و اندرز و یا دیگر موضوعات اجتماعی و اخلاقی عنوان شده و پس از گذشت سالها سرودن آنها نه تنها از جذبه آن کاسته نشده بلکه محبوبیت فرا گیر آن روز بروز بیش از پیش جلوه گر می شود.

این ابیات بطور معمول در مراسم جشنها و عروسیها توسط جوانان خوانده شده و حین اجرای آن از نی و تار (نی هفت بند و دو تار) هم استفاده می شود که موسیقی کتولی نیز در این حاشیه وجود پیدا می کند.

علی آباد کتول از نظر جغرافیایی شرقی ترین مناطق تبری زبان و از اصلی ترین بلوک استرآباد قدیم محسوب می شود.

نزدیکی این منطقه با بسیاری از نواحی ترکمن نشین و از سوی دیگر همسایگی با خراسان پیچیدگی شگفتی را در مجموعه فرهنگ شفاهی علی آباد موجب شده است که می توان دو جریان بزرگ موسیقیایی یعنی خراسانی و ترکمنی را در بعضی از مقامات موسیقی کتول شاهد باشیم که شاخه تنومند موسیقی کتولی ریشه های خود را از سمت شرق به خاک های خراسان و مناطق ترکمن نشین و کرد نشین آن و از سوی شمال به دشتهای ترکمن نشین دوانده است.


اساس موسیقی کتول:

اساس ساختار موسیقی کتول متکی بر سه مقام آوازی به عنوان هرایی، راسته مقام و کله کش است، هر چند این سه مقام خود دارای انواع دیگری نیز هستند که به حس مجریان و چگونگی بلندی یا کوتاهی جملات آن به هنگام اجرا بستگی دارد.

خنیاگران کتولی از دیرباز این سه مقام را بر اساس سلیقه و ذوق فردی و با اتکا به سنت بداهه با توجه به چگونگی بلندی و یا کوتاهی جملات آن به هنگام اجرا می نواخته اند.

این مقام های سه گانه سرچشمه مقامات دیگری شدند که به نام پدید آورندگانشان موسوم بودند،. به عنوان نمونه، "مقام علیمحمد صنم"، "مقام یحیی گالش" و یا "مقام حسنخانی" که وجه تمایز آنها در اجرای پرشتابتر و سریعتر آنان است. به این صورت که راست مقام‌ها پرشتابتر، سریعتر و کوتاه‌ترند و هرایی‌ها و کله‌کش‌ها کشیده‌تر و سنگین‌تر و طول جملات آنان از راسته مقام‌ها و بلندتر است.

بنابراین هرایی مقدمه و پیش درآمد آهنگ‌های کتولی و پس از آن راست مقام‌ها و سپس کله‌کش‌ها اوج موسیقی کتولی است و بخش دیگری از موسیقی آوازی کتولی منظومه‌هاست که منظومه‌های "‌عباس مسکین" و "عباس گالش" از معروف‌ترین آنهاست.

آخرین بخش از موسیقی آوازی کتولی، "ریز مقام‌ها" است که خود از مقام‌های اصلی گرفته شده‌اند و بسیاری از آنها به فراموشی سپرده شده‌اند.

این بخش از موسیقی کتولی را می‌توان به دو دسته تقسیم کرد: دسته‌ اول ریزِ مقام‌هایی که در ادامه راسته مقام‌ها و کله‌کش‌ها خوانده می‌شود و به طور کلی حالت خلاصه شده‌ای از مقام‌های منطقه هستند که با شتاب و ریتم تندتری به اجرا در می‌آیند و حالت ادای کلمات در آنها زیر حلقی است.

دسته دوم شامل ترانه‌هایی است که اختصاصا به وسیله‌ زنان اجرا می‌شود و جشن‌ها به ویژه عروسی‌ها را در بر می‌گیرد، مانند " لاله لاله" ، "های چینی‌ام"‌و "حنا حنا" و نیز آهنگ‌هایی مثل "سرگریه" که به عزاداری‌ها مربوط می‌شود.

موسیقی سازی کتولی را می‌توان به سه دسته تقسیم کرد: نخست مجموعه قطعاتی که در جشن‌های شاد - به ویژه عروسی‌ها، اجرا می‌شود، مثلا در عروسی‌ها بین جوانان، مسابقه‌های کشتی‌گیری و اسب‌دوانی و عروس آوردن را با این ساز همراه می‌کردند.


دسته دوم در پاسخ به مقام‌های آوازی نواخته می‌شد که تمام "هرایی" ها، راست مقام‌ها و کله‌کش‌ها را در بر می‌گیرد و با سازهایی مثل "دوتار"‌، "نی" ‌و "کمانچه" اجرا شده است.

گروه سوم قطعات فاقد کلام بوده و روایت پنهانی را در بر دارد، حال و هوایی مثل حماسه ، عشق و عرفان را بر می‌انگیزد، آهنگ‌هایی مانند "ورساقی"، "زارنجی"، "شترناز"، "غریب" و "یارخدیجه" نمونه‌های برجسته‌اند.

مهاجرپذیری منطقه‌ی کتول، راه را برای سازهای گوناگون باز کرده است، ولی نی و دوتار و بعد از آنها کمانچه سازهای اصلی محسوب می‌شوند.

نی کتولی از نظر ساختمان تلفیقی از "الله وای مازندرانی" و "ید یقُم ترکمنی" است، بلندی این ساز نشانگر زندگی کتولی‌ها در کوهستان و زندگی بر پایه دامپروری و کشاورزی است و نی، کشمکش چوپانان با طبیعت را بازگو می‌کند.

نی کتولی مانند نی چوپانان مازندرانی، دارای چهار سوراخ در بالا و یک سوراخ در زیر است و نوع لبیِ آن از بیرون تراشیده می‌شود و هنگام نواختن بین لب و دندان قرار می‌گیرد.

دوتار کتولی در دو نوع کاسه کوچک و بزرگ مثل دوتارهای شمال خراسان است، این ساز با 11پرده به شیوه‌ نواختنِ ترکمنی نزدیکتر است.

کمانچه‌ کتولی نیز به کاسه‌ کوچک و بزرگ تقسیم می‌شود، کمانچه‌های کاسه کوچک شبیه کمانچه ‌"نسایی ترکمنی" است، این ساز با سه سیم نواختنش به اجرای مازندرانی و ترکمنی، با حفظ هویت کتولی نزدیک است.

ساز دیگر کتولی "شمشاد" است که شباهت زیادی با "سیکاتک مازندرانی" دارد، سازی زبانه‌دار، دارای شش سوراخ در بالا و یک سوراخ در زیر است، جنس این ساز که سوغات کولیان است از چوب درخت شمشاد و یا نی خیزران است.

سرنای کتولی نیز از سرنای شمال خراسان الهام گرفته است، اما کتولی‌ها مثل مازندرانی‌ها فقط از صدای بم آن استفاده می‌کنند، این سرنا یک سوراخ در بالا و یک سوراخ در پایین دارد.

از سازهای کوبه‌ای کتول از دهل که برگرفته از دهل‌های جداره کوتاه خراسانی است، نمی‌توان غافل شد و نیز از "دست دایره" هم می‌شود، یادی کرد.